چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن، واکنشی است که هر انسانی در هر بخشی از زمین داشته و دارد. دراین میان گذشتگان همواره تلاش کرده اند به نوعی در تعامل با اقلیم منطقه نسبت به ساخت بناهای و محیط زندگی خود همت کردند اما امروزه انسان به کمک مصالح و تکنولوِژی تازه سعی در مقابله با اقلیم داشته و در این میان در خیلی از موارد شاهد استفاده از روشهای طراحی شهری و ساخت و ساز مسکونی و به کار بردن مصالحی هستیم که صرفاً اقتباسی بوده و نمی تواند در طولانی مدت در مقابل تغییرات و تاثیرات اقلیمی محیط های گوناگون پاسخگو باشد.
……………………………………………………………………………………
طراحی بافت شهری :
بافت شهر را به وسيله دو خصوصیت مهم آن شناسایی میکنیم :
دانه بندي و تراكم .
بافت شهري عبارت است از درهم تنيدگي فضاها و عناصر شهري كه طبق شرايط طبيعي به ويژه توپوگرافي و اقليم بطور فشرده و يا گسسته و با نظم ویژه در محدوده شهر يعني بلوكها و محله های شهري جايگزين شدهاند .
اصلاً بافت هر شهر نحوه ی شكل گيري و مراحل رشد و توسعه شهر در طول تاريخ را انعکاس میدهد،يكي از عوامل اصلي و مهم شكل دهنده بافت شهر عوامل طبيعي بوده است .
سه عامل زمين، آب و هوا و منابع آب، عوامل اساسي طبيعت میباشند كه در بافت شهرهاي قديمي ايران اثرهای عميقي به جا گذاشتهاند و دوم اينكه بافت هر شهر كميتي پويا و درحال تغيير میباشد كه وضع كالبدي شهر و چگونگي شكل گيري آن را در طول زمان اشکار ميکند .
بافت هر شهر ابتدا دانه بندي فضايي كالبدي شهر، يعني فضاهاي خالي و پر تراكم آن را نسبت به يكديگر و نحوه ی ارتباط و حد نزديكي بين آنها را نمایان ميكند ، سوم ، شبكه ارتباطات و چگونگی دسترسي ها و ویژگی های راهها و كوچهها را مشخص ميكند كه توسط آنها ميتوان راههاي اصلي و فرعي را مشخص کند و سرانجام بافت هر شهر ميتواند گوياي چگونگي و نحوه توزيع فضايي فعاليت ها باشد .
هرکدام از فضاهاي كالبدي به وسیله ی ابعاد و اندازههايش در سطح و در ارتفاع ميتواند نمايانگر نوع و حجم فعاليت ویژه ای درخود باشد .
فضاهاي خالي اغلب ميتوانند گوياي خصوصيات خاص شهري باشند.
توسعه پایدار:
موضوع اقلیم در بحث توسعه پایدار، از مباحث پایه و تعیین کننده است. چرا که موضوع توسعه پایدار، صرفه جویی در مصرف انرژی، خصوصاً انرژی های فسیلی و تجدید ناپذیر بوده و بنابراین، طراحی اقلیمی بناها و کالبد شهرها، نقش به مهم و تعیین کننده ای در کم کردن مصرف سوخت و در نتیجه حفظ آن برای نسل های آینده دارد.
با مطالعه ساختمان های بومی در هر اقلیم، به روشنی این نکته حاصل می شود که تمامی ساختمان های بومی، کاملاً طبق اصول اقلیمی و در جهت استفاده حداکثر از انرژی های طبیعی و مقابله با سرما و گرمای آزار دهنده، طراحی و ساخته شده اند که این امر به طور کلی با فرهنگ مردم هر منطقه هم جهت بوده و معماری بومی و بوم آورد تعریف شده است .
ظهور فن آوری و امکان استفاده از انرژی های فسیلی و دستگاه های مکانیکی، حدود دو سده، اختلالاتی در طراحی اقلیمی و بومی بناها و به خصوص شهر ها پدید آورده و از این رهگذر، موضوع استفاده بیش از حد از منابع انرژی فسیلی از یک جهت و از جهت دیگر آلودگی محیط زیست ناشی از مصرف آن، به صورت موضوعی جدی و تهدید کننده در آمده است .
در بحث توسعه پایدار، توجه دوباره به امر طراحی اقلیمی و بازگشت به معماری و شهرسازی بومی، مطرح شده و دست اندرکاران و متخصصان امر معماری و شهرسازی را به پرداختن جدی به این امر دعوت میکند.
اقلیم همساز با مسکن:
عبارت است از نگهداری وضعیت میکروکلیمای مسکن در محدوده آسایش،صرف نظر از وضعیت بیرون ساختمان.
امروزه اهميت توجه به شرايط اقليمي در طراحي و ساخت همة ساختمانها به خصوص ساختمانهايي كه بطور مستقيم مورد بهره برداری انسان ها قرار مي گيرند از دو نظر اهميت دارد.
از يك جهت ساختمانهاي هماهنگ با اقليم و يا ساختمانهاي با طراحي اقليمي از نظر آسايش حرارتي انسان كيفيت مناسب تری دارند شرايط محيطي اينگونه ساختمانها بهتر است و تنوع و تغيير روزانه و فصلي نور حرارت و جريان هوا در اين ساختمانها فضاهایی دارای تنوع زیاد و دلپذيري به وجود می اورد از جهت ديگر هماهنگي ساختمان با شرايط اقليمي باعث صرفه جوئي در مصرف انرژي مورد نياز براي كنترل شرايط محيطي اينگونه ساختمانها مي گردد.
در برخي اقليم¬ها ميتوان شرايط داخلي ساختمانهاي هماهنگ با اقليم را در تمام طول سال به صورت طبيعي و بدون احتیاج به سيستم هاي مكانيكي حرارتي در حد آسايش انسان تنظيم كرد.
براي دستيابي به شرايط آسايش به کار بردن راه هاي تامين آسايش در ساختمانها مهمترين عامل است.
چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن، واکنشی میباشد که هر انسانی در هر قسمتی از زمین داشته و دارد.
معماری با ارزش گذشته نشانگر فائق آمدن بشر به صورت کامل یا ناقص بر عامل هایی مثل مسائل اقلیمی است.
از این جا میباشد که شاهد معماری بومی مختلف در کشورهای گوناگون بوده که همخوان با اقلیم و فرهنگ آن محدوده میباشد.
تقسیم بندی اقلیمی ایران :
کشور ایران به چهار منطقه اصلی تقسیم شده است.
در رابطه با تاثیر اقلیم بر معماری، بافت شهری، فرم ابنیه و نوع مصالح، خصوصیات مشترکی در هر یک از این چهار منطقه دیده می شود.
این چهار منطقه اقلیمی عبارتند از:
- اقلیم معتدل و مرطوب (کرانه جنوبی دریای مازندران)
- اقلیم گرم و مرطوب (کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان)
- اقلیم سرد و کوهستانی( نواحی کوهستانی غرب کشور)
- اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی ایران)
ویژگی های اقلیم، معماری در مناطق کوهستانی ایران:
رشته کوههای کرانه شمالی و غربی دارای اقلیم سرد می باشند.
زمستانهای سرد وسوزان و تابستانهای معتدل از ویژگی های اشکار آب وهوایی و نواحی سرد به حساب می اید .رطوبت کم در نواحی سرد باعث شده است که درجه حرارت بین شب روز بالا باشد .سرمای زیاد هوا در فصل زمستان عامل اصلی در شکل گیری بافت شهری و روستایی منطقه می باشد.
- سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان
- اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا در شب و روز
- بارش برف سنگین
- رطوبت کم هوا.
بافت شهری و روستایی در این اقلیم متراکم و فشرده است و سطح خارجی بنا نسبت به حجم آن به حداقل ممکن کم می شود تا تبادل حرارتی فضاهای بیرون ودرون به کمترین حد خود برسد.
برای جلوگیری از سوز و ممانعت از فرارگرمای داخل به خارج لازم است تهویه طبیعی در این اقلیم در فصل زمستان به کمترین مقدار ممکن برسد.
در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی، بناها دارای پلان و بافت متراکم هستند. فرم بنا باید به شکلی باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر کرده تا گرمای کمتری از درون به بیرون منتقل شود.
بنابراین از احجامی مانند مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می گردد تا نسبت سطح خارجی بنا با حجم داخلی آن کم شده و آن را در حداقل ممکن نگه دارد.
ساختمان ها بین 20 درجه به طرف غرب و 45 درجه به سمت شرق و در سایه یکدیگر و خارج از سایه آفتاب در محور شمالی- جنوبی قرار میگیرند.
مصالح مورد استفاده در ابنیه سنتی مناطق سرد و کوهستانی مانند سایر حوزه های اقلیمی از مصالح موجود در آن اقلیم میباشد.
این مصالح باید ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی داشته باشند تا گرمای بنا را در فضای داخلی آن حفظ کنند. بنابراین برنه این ابنیه از سنگ، چوب، ملات کاهگل، خشت و آجر و پوشش سقف و بام از تیرهای چوبی و کاهگل است. از سنگ و مصالح مقاوم و سنگین برای پی سازی بنا استفاده میشود و در برخی نقاط، کرسی چینی با مصالح سنگی برای جلوگیری از رطوبت به کار برده میشود. هرچند ابنیه این مناطق به طور کلی بر روی زمین ساخته می شوند.
اقلیم معتدل و مرطوب:
در این اقلیم رطوبت زیاد، نزولات جوی فراوان تابستان های گرم و تغییر درجه حرارت درطول شب و روز کم است. با توجه به بارش زیاد باران و رطوبت بالای زمین و هوا، استفاده ازجریانهای بادی، به مسئلهای اصلی در شکل گیری معماری مبدل شده است.
معماری مناطق معتدل و مرطوب:
- احداث ساختمانها به صورت خطی ویا پراکنده برای استفاده حداکثراز جریان باد- معماری برونگرا
- احداث ایوان در اطراف بنا جهت فعالیت روزانه
- احداث ساختمان بالاتر از سطح زمین جهت دوری از رطوبت خاک وتفاده از جریان باد
- استفاده از سقفهای شیبدار و ادامه آنها تا نزدیک سطح زمین جهت مقابله با بارانهای شدید و کج باران
- قرار دادن پنجره در سمتهای بیرونی بنا جهت ایجاد کوران
- استفاده از مصالحی که رطوبت کمی جذب کرده و تبخیر بیشتری دارند.
اقلیم گرم و خشک:
درجه حرارت بالا در تابستان و سرمای شدید در زمستان، رطوبت بسیار کم، آب اندک، طوفانهای شنی از ویژگی های این منطقه است.
معماری مناطق گرم و خشک:
- احداث بادگیر جهت هدایت باد به درون ساختمان
- احداث حیاط مرکزی و معماری درونگرا
- احداث گودال باغچه
- بناها دارای فشردگی در پلان برای مقابله با تابش خورشید و قرار گیری سطوح کمتر در برابر آفتاب
- احداث ساختمان به سمت جنوب و جنوب شرق جهت استفاده بهینه از انرژی تابشی خورشید در زمستان
- استفاده از مصالح با مقاومت حرارتی و ظرفیت حرارتی بالا از جمله گل ومشتقات آن
- ضخامت زیاد دیوارها و استفاده از رنگ روشن مصالح جهت انعکاس نور خورشید
- حداقل تعداد باز شوها در سطوح بیرونی و رو به معابر.
اقلیم گرم و مرطوب :
دما و رطوبت بالای هوا، بارندگی کم، تابستان های بسیار گرم و شرجی، زمستانهای معتدل و کوتاه، اختلاف کم دما در طول شب و روز از ویژگی های این مناطق میباشد.
معماری مناطق گرم و مرطوب:
- قرار دادن پنجره در اطراف بنا جهت ایجاد کوران
- احداث ایوان در اطراف بنا
- احداث بادگیر جهت هدایت باد به داخل بنا
- استفاده از مصالح با مقاومت حرارتی بالا.