قوس که در زبان فارسی کهن چَفد گفته میشود، در تعریف هندسی٬خط یا شکل منحنی میباشد و در اصطلاح معماری٬به باریکه تاقی که روی سر در یک درگاه قرار دارداطلاق میگردد. تاق به طور کلی٬به مفهوم پوشش بین دو دیوار است و شکلی که تاق از نظر ترکیب تابع آن میگردد همان چفد است.لذا با تعریفی دیگر٬ میتوان تاق را ادامه چفد دانست.
……………………………………………………………………………………
به طور کلی پوشش بر دو نوع میباشد:
1-تخت.۲-منحنی(سَغ).
1-پوشش تخت
پوشش تخت از لحاظ شکل٬یک سطح صاف میباشد و ازآن جهت که در این گونه پوشش برآیند نیروهای واردبر تاق کاملاْ عمودی است٬ایستایی تاق در مقابل آن مستلزم استفاده از تیرهای حمال مقاوم میباشد.قبل از به کارگرفتن آهن در معماری٬معمولاْ از تیر حمال چوبی استفاده میشود.از آنجایی که در ایران چوب قابل استفاده برای بنا کمیاب است٬شکل پوشش تخت همواره با مشکلات روبه رو بوده است.
در دوران هخامنشی٬امپراطوری ثروتمند ایرانی نیز برای پوشش کاخهای خود٬ چوب مقاوم از جمله چوب درخت سدر را از لبنان و دیگر قسمت های دوردست با تحمل هزینه های بالا به دست می آورد.
آنچه پوشش با استفاده از چوب را در بعضی نواحی غیرممکن می کرد وجود موریانه بود.اغلب زمینهای ایران٬موریانه خیز میباشد و یک نوع موریانه بسیار خطرناک درمرکز ایران و حاشیه کویر بنام “ترده”(ترده=گِل ساز) وجود دارد که به عنوان مثال یک در چوبی را ظرف ۱۵ روز طوری میخورد که فقط از آن پوسته رنگ باقی میماند.
فقط یکی دو نوع چوب در داخل ایران به عمل می آید که موریانه آن را دوست ندارد.این چوبها یا صمغ دارند یا کندر.مثل سرو٬کاج٬ناژو و صنوبر و در چوبهای کندردار هم تا وقتی بوی کندر وجود دارد٬محافظ در برابر موریانه میباشد,ولی به محض از بین رفتن بوی کندر٬چوب خوش خوراکی برای موریانه میگردد.تنها چوب شورانه از گزند موریانه در امان است.موریانه شوره نی را هم نمی خورد.
بنا برآنچه گفته شد کاربرد چوب حتی اگر از لحاظ کیفیت٬قدرت کافی برای پوشش دهانه های بزرگ را هم داشت٬امری خطرناک بود.با این حال در همه ی دوران معماری ما٬در کنار پوشش منحنی(سغ)٬ در دهانه های کوچک پوشش تخت هم دیده میشود.اما این نوع پوشش معمولاْ تا دهانه ۲.۵ الی ۳ گز* اجرا شده است.
گاهی پوشش تخت در چند دوره تاریخی بعد از ساختمان یک بنا به آن اضافه گشته است.مثل چهل ستون اصفهان که درآغاز٬بدون ستاوندهای جلو بوده است.بعد در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم این بخش به آن اضافه گردیده است.در ایوان کرخه پوشش ایوان جلو با توجه به وضعیت پایه های پادیاو٬به نظر میرسد که تخت میباشد و دهانه آن هم نسبتاْ زیاد است.
با این حال موارد استفاده از چوب در دهانه های بزرگ کمیاب است.
طاق و با روش نویسش تازه تر، تاق، که واژه‌ای عربی نویس شده از تاک فارسی میانه است، نوعی سقف چفدی (قوسی) با چفد برون سو –کاو– میباشد که برای انتقال وزنبار عمودی به تکیه‌گاه‌ها بر یک دهانه که فاصله میان دو تکیه‌گاه (دو دیوار یا دست‌کم چهار ستون باربر) است ایجاد میشود.
در یک تعریف ساده‌تر طاق از کنار هم آمدن چند چَفد که در یک راستا از دیوار یا ستون باربر تا به بلندترین نقطه طاق که کُلاله طاق میباشد امتداد یافته‌اند پدید می‌آید.
طاق در دیسه‌های مختلف ساخته میشود که از نگاه چَفدی به سه ساختار هندسی: شلجمی (سهمی)، نیم‌دایره، و بیضوی تقسیم میگردد که چَفد آن گاه شکل تیزه‌دار و گاه شکل مازه‌دار به خود می‌گیرد. علاوه بر این طاق در یک نگاه کلی هندسی همواره یا نیمه‌استوانه‌ای، یا کوژی (گنبدسان) ، یا چلیپایی (تقاطعی) ، و یا زنجیروار مشاهده میشود .
زمانی که طاق در شکل کوژی خود که پیرامون یک نقطه کانونی ست با خیز بسیار زیاد ایجاد میشود گنبد پدید می‌آید. در واقع گنبد خود گونه‌ای طاق پیشرفته ای است که بسیار گرد و برجسته ساخته شده و کارکِرد زیبایی شناختی و معماری خاصی پیدا کرده است.
طاق و گنبد نوعی پوشش سقف هستند که از آنها به پوشش سَغ در برابر پوشش تخت که سقف بی چفد است نام برده میشود.
قدمت طاق به دو هزار سال پیش از میلاد و به منطقه میان‌رودان برمی‌گردد. با این حال زمان طولانی ای گذشت تا در معماری سبک پارتی و سبک‌های دوره اسلامی در ایران و معماری روم باستان و معماری گوتیک در سده‌های میانه (قرون وسطی) این سبک پوشش سقف به اوج شکوه خود برسد. این روش که با نام شیوه «طاق و چفد» پشت به شیوه کهن و نخستین معماری، شیوه نعل و پایه دارد چرخشگاهی بزرگ در تاریخ معماری جهان میباشد.
شیوه «نعل و پایه» از دوران پیش از تاریخ به مدت هزاران سال یگانه شیوه پوشش آسمانه بوده که سازه استون‌هنج یکی از نمونه‌های آن میباشد.
پیدایش شیوه «طاق و چفد» در واقع پاسخی جدید به محدودیت هایی می باشد که شیوه کهن «نعل و پایه» به آنها دچار بود و در روند شتابان رو به گسترش شهرنشینی این محدودیت رفته رفته تنگناهایی را پیش پا می‌گذاشت.
کاربرد تیرهای چوبی و کارگذاری آنها بر روی دیوارها یا ستون‌های ساده گلی یا چوبی هرچند در ساخت سازه‌های روستایی ساده ترین روش به نظر می اید، اما آنگاه که هدف ساختن یک سازه بزرگ، تودرتو، و رفت و آمد‌دار شهری باشد، شکوه اشرافیتش به کنار، کاربرد پالارهای (نعل یا تیرحمال) کوه‌پیکر سنگی و سپس فَرَسب های یک‌دست و متناسب بر روی آنها بغرنج بزرگی را پیش پای رازیگر می‌گذارد، گذشته ازینکه در همه جا نیز امکان دسترسی به تیرهای مناسب چوبی برای جایگزینی با پالارهای سنگی که تراش و جابجایی انان خود بزرگترین مانع بود فراهم نبوده است؛ جدای ازینکه فرسب ها نیز خود نیاز به تنه های بلند و هم اندازه به تعداد زیاد برای هر سازه داشتند که نگه‌داری انان در برابر “موریانه” خود بغرنجی دیگر بود.
پیدایش نوآوری «طاق و چفد» دو امکان را با خود به ارمغان آورد:
آ) پوشاندن دهانه‌های هرچه بازتر آن هم در دوردست‌ترین قسمت ها، چه طاق به این روش با قالب‌های کوچک سنگ یا آجر ایجاد میشود که جابجایی و کاربرد بسیار ساده تری تا تیرهای کوه‌پیکر سنگی و یا کمیاب تر چوبی داشتند و با ساختار چفدی خود امکان پوشش دهانه‌هایی که نیاز به بزرگترین و سنگینترین نعل‌ها و فرسب‌ها داشت را به اسان ترین روش فراهم می‌کردند.
و دیگر آنکه
ب) زمینه را برای بالیدن و گسترش دادن هرچه شتابان تر شهریگری و شهرنشینی بیش از پیش آماده کرد که نمونه‌های اغازین آن در تمدن‌های میان‌رودان و بخصوص تمدن ایلام هنوز باقی مانده است.
