نقشه‌برداری (به انگلیسی: Surveying engineering) یا مهندسی نقشه‌برداری، به علم اندازه‌گیری دقیق و تعیین موقعیت نسبی یا مطلق عوارض روی سطح زمین گفته میشود. از این تعریف ساده چنین برداشت میکنیم که هدف، تعیین مختصات نقاط در سه بعد میباشد. در بعضی موارد، برای مشخص کردن موقعیت، بعد زمان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد (سنجش‌های نجومی و نقشه‌برداری ماهواره‌ای). مختصات مطلوب می‌تواند مختصات دکارتی XYZ و یا مختصات عرض و طول جغرافیایی باشد.
……………………………………………………………………………………
معمولاً عملیات نقشه‌برداری شامل دو مرحله برداشت (یا اندازه‌گیری و محاسبه) و ارائه نتایج کار میباشد. در مرحله اندازه‌گیری، از وسایل و دستگاه‌ها (نظیر توتال استیشن‌ها، تئودولیت‌ها، جی‌پی‌اس و …) و نیز روش‌های گوناگونی استفاده میگردد تا داده‌های لازم برای مرحله دوم بدست آید. نتایج کار به صورتهای آنالوگ (نقشه، مقاطع طولی و عرضی و…) و یا رقومی (مانند جدول‌ها، مدل‌های رقمی زمین) ارائه میشود.
در نقشه‌برداری از مناطق کوچک اثر کرویت زمین تقریباً بسیارکم است و می‌توان زمین را در منطقه کوچکی مسطح در نظر گرفت.
در مواقعی که زمین را مسطح فرض کنیم روش نقشه‌برداری، مستوی نام گذاری میشود این فرضیه تا زمانی که سطح منطقه مورد نظر از چند صد کیلومتر مربع تجاوز نکند قابل قبول میباشد.
نقشه‌برداری مسطح (مستوی) برای کارهای مهندسی، معماری، شهرسازی، باستانشناسی، کارهای ثبت و املاکی، تجاری، اکتشافی بکار برده میشود. برای نمایش اطلاعات جمع‌آوری شده در نقشه‌برداری از سیستم تصویر استفاده میشود. رایج‌ترین سیستم تصویر مورد استفاده در نقشه‌برداری، سیستم UTM (Universal Transvers Mercator) است.
آموزش:
نقشه‌برداری در سطوح مختلف آموزش داده میشود. داوطلبان ورود به این رشته باید در ریاضیات (هندسه، مثلثات) و فیزیک دوره دبیرستان قوی باشند و نیز علاقه‌مندی و آمادگی جسمی لازم برای کارهای صحرایی را داشته باشند.
بعضی دروس تخصصی این رشته عبارت‌اند از: راه‌سازی، تئوری خطاها، سرشکنی، نقشه‌برداری، ژئودزی (جهت تعیین شکل زمین)، فتوگرامتری، کارتوگرافی، هیدروگرافی (نقشه‌برداری از بستر دریا)، نقشه‌برداری زیر زمینی و ژئودتیک، کاداستر، پروژه و کارآموزی می‌باشند.
امکان ادامه تحصیل در این رشته تا حد دکتری در ایران وجود دارد.
شاخه‌ها:
به علت وسعت زیاد نقشه‌برداری تقسیمات گوناگونی برای آن در نظر گرفته‌اند:
- نقشه‌برداری زمینی:نقشه‌برداری زمینی (ژئودزی) نوع پایه نقشه‌برداری جهت تعیین و بررسی شکل و ابعاد زمین و عوارض سطحی آن.
- مکان‌نگاری:مکان‌نگاری (توپوگرافی) برداشت و نمایش شکل زمین و محاسبه مساحت و ارتفاع. در واقع هدف اصلی آن تهیهٔ نقشه‌های ارتفاعی است.
- فتوگرامتری:فتوگرامتری، تهیهٔ نقشه با استفاده از عکس برداری زمینی، هوایی یا ماهواره‌ای.
- نقشه‌نگاری:نقشه‌نگاری (کارتوگرافی) مراحل ترسیم نقشه را گویند. در این بخش هنر نقشه‌برداری بسیار دخیل است.
- سامانه اطلاعات مکانی:سامانه اطلاعات مکانی (GIS) در این سیستم همه اطلاعات به صورت مکان مرجع، دسته‌بندی میگردند و کاربردهای زیادی دارد، از جمله ذخیره، بازیابی، به هنگام سازی و پردازش داده‌های مکانی به منظور اتخاذ یا پشتیبانی یک تصمیم برای حل یک مسئله، به بهترین روش و کمترین هزینه را ممکن می‌سازد.
- سنجش از دور:سنجش از دور (RS) جمع‌آوری اطلاعات از عوارض سطح زمین، بدون تماس فیزیکی است، که بیشترین اتکای آن به تصاویر ماهواره‌ای میباشد.
- کاداستر:کاداستر (پارسل مپ) به نقشه‌برداری ثبتی گفته میشود، اغلب اینگونه نقشه‌برداری، ارزش حقوقی دارد.
- آب‌نگاری:آب‌نگاری (هیدروگرافی) تهیه نقشه و داده‌های مکانی از ژرفای آب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زمینه‌های فعالیت:
- نقشه‌برداری مسیر:نقشه‌برداری مسیر، برای طراحی و پیاده کردن مسیرها از قبیل راه، راه‌آهن و کانال‌کشی استفاده میگردد.
- نقشه‌برداری زیرزمینی:نقشه‌برداری زیرزمینی، موضوع آن برداشت یا پیاده کردن نقشه‌های تونل‌ها و معادن است.
- نقشه‌برداری هیدروگرافی:نقشه‌برداری هیدروگرافی، به منظور داشتن موقعیت عمق دریاها و رودخانه‌ها جهت عبور و مرور کشتی‌ها، زیردریایی‌ها، محل عبور لوله‌های نفت و گاز در اعماق دریاها، ایجاد اسکله‌های جدید و مکانیزه، احیای بنادر و تأسیسات ساحلی متعلق به آنها، همچنین بهره‌برداری صحیح و بهینه از دریاچه‌ها و سدها، از آن استفاده میشود.
- نقشه‌برداری نظامی:نقشه‌برداری نظامی، برای تهیه نقشه‌های نظامی و تعیین نقاط مهم استراتژیکی یک منطقه و برای اهداف نظامی و آرایش و استقرار نیروهای رزمنده و مواضع تعرضی و دفاعی با مقیاس بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- نقشه‌برداری ثبتی:نقشه‌برداری ثبتی، با هدف تعیین حدود اراضی و مساحت قطعات ملکی، در حوزه املاک و مستغلات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- نقشه‌برداری شهری:نقشه‌برداری شهری، برای تهیه و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی و هادی شهرها به کار می‌رود.
نرم‌افزارها
با پیشرفت علم و گسترش نرم‌افزارهای کامپیوتری باعث شد که دیگر روش‌های سنتی جای خود را به نرم‌افزارهای بدهند؛ که می‌توان به چند نرم‌افزار پرکاربرد اشاره کرد:
اتودسک اتوکد (به انگلیسی: Autodesk Auto CAD): نخستین نرم‌افزار نقشه‌کشی جان واکر و پایه‌گذار شرکت اتودسک، مبتکر نرم‌افزار اتوکد که در سال ۱۹۸۲ وارد بازار شد. نخستین نسخه آن کمتر از دو مگابایت حجم داشت و تنها شامل ۱۷ دستور برای ترسیم بود. در حال حاضر ۲۴ نسخه (از اتوکد ۱ تا ۲۰۱۱) انتشار یافته که می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد
دوره اول: تکامل نرم‌افزار با تکمیل دستورالعمل‌های ترسیمات دوبعدی تا اتوکد ویرایش ۱۰ ادامه دارد
دوره دوم: امکان ایجاد فضای سه بعدی با خصلت صفحه‌ای در محیط اتوکد ۱۰
دوره سوم: استفاده از فناوری پنجره‌های محاوره‌ای در نرم‌افزار و آسان سازی ارتباط با صفحه کار اتوکد ۱۱ و ۱۲
دوره چهارم: امکان ایجاد حجم‌ها سه بعدی در محیط‌های ۱۴ به بعد. توانایی ایجاد اشکال سه بعدی پیچده قابلیت برنامه‌نویسی به زبان‌های مایکروسافت ویژوال بیسیک و اتو
لیسپ استفاده از امکانات سیستم عامل مایکروسافت ویندوز استفاده از امکانات چند کاربری و امکان ارتباط با نرم‌افزارهای دیگر. در ویرایش‌های ۲۰۰۰ به بعد به وجود امد.
در سال ۲۰۰۰ شرکت اتودسک رسماً نرم‌افزاری را که توانایی زیادی در زمینه نقشه‌برداری، راه‌سازی و کارتوگرافی به همراه داشت و نقطه عطفی در صنعت نرم‌افزارهای نقشه‌برداری گردید (نخستین نگارش آن اتوکد لند دولاپمنت ۲۰۰۰ و آخرین نگارش اتوکد لند دسکتاپ ۲۰۰۹) برای مهندسین نقشه‌برداری عرضه گردید.
نرم‌افزار “اتوکد سیویل تری دی” (Autodesk Auto Cad Civil 3D) بعد از نرم‌افزار “لند” به بازار آمد، که بسیار کاربر پسند بود و کارآمدتر از آن میباشد. مهمترین ویژگی و برتری سیویل تری دی نسبت به “لند”، پویا بودن آن میباشد. نرم‌افزار نقشه‌یار، تنها نرم‌افزار نقشه‌برداری محصول ایران میباشد که توسط شرکت سامانه توسعه نقشه از سال ۲۰۱۰ عرضه شد.
اشتغال:
دانش‌آموختگان رشته نقشه‌برداری در هر مقطعی اعم از دیپلم به بالا به سرعت جذب بازار کار میگردند.
به خاطر اهمیت این رشته در کارهای عمرانی و محاسبات سنگین ریاضی و تئوری خطاها کسب مدرک در این رشته کار آسانی نمیباشد. از این جهت دانشجویان این رشته حتی در هنگام تحصیل نیز با پیشنهادهای کار فراوانی روبرو میگردند.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، وزارت راه و ترابری، وزارت نفت، سازمان آب، سازمان بنادر و کشتیرانی، سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سازمان نقشه‌برداری کشور، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور ، شهرداری های کشور و بخش خصوصی از جمله محل‌های جذب فارغ‌التحصیلان این رشته‌است.نقشه برداری یکی از رشته های اصلی در سازمان نظام مهندسی میباشد.
